Από την οικολογία στην Αυτονομία

Κορνήλιος Καστοριάδης – Ντανιέλ Κον-Μπετίτ
Εκδόσεις Κέδρος 1981, Μετάφραση Άλκης Σταύρου

Η συζήτησή μας για το βιβλίο έθεσε συλλογικά ακόμα περισσότερα θέματα και ερωτήματα από όσα είχε κάθε μέλος ξεχωριστά, πριν συναντηθούμε. Η κουβέντα καθοδηγήθηκε από μια σύντομη εισαγωγή από τον Δημήτρη Τσέλιο, την οποία παραθέτουμε εδώ

"
1. Εισαγωγή
(1 σελίδα): Κεντρικό ερώτημα/ θέμα που πραγματεύεται το βιβλίο & μεθοδολογία ανάλυσης/ προσέγγισης. Κειμενογραφικός τύπος (Είδος, Γένος) του βιβλίου
Πρόκειται για αποδελτίωση – καταγραφή της δημόσιας συζήτησης που έγινε στο Πανεπιστήμιο της Νέας Λουβένης(Louvene-la-Neuve) στο Βέλγιο το 1981. Συμμετείχαν περίπου 800 άτομα. Οργανωτές ήταν το Κέντρο Γαλιλαίος, οι Φίλοι της Γης του ΒαλλονικούBrabant, η Κίνηση των Νέων για την Ειρήνη και η Γενική Συνέλευση των Φοιτητών της Λουβένης. Το κεντρικό θέμα ήταν «Αντιπυρηνικός αγώνας, οικολογία, πολιτική». Έγιναν δύο κεντρικές εισηγήσεις πρώτα από τον Καστοριάδη και έπειτα από τον Μπετίτ. Ακολούθησε συζήτηση με το κοινό.
Το περιεχόμενο των εισηγήσεων και η συζήτηση που ακολούθησε προσδιορίστηκε από προπαρασκευαστικές ζυμώσεις γύρω από μια κεντρική προβληματική και τους άξονές της:
α) Οικολογία. Τα προβλήματα που έχουν ανακύψει αλλά και η επιστημονική μελέτη τους μας προ(σ)καλούν να αναλογιστούμε μια πληθώρα θεμάτων, από τονσύγχρονο τρόπο ζωήςκαι τους παραλογισμούς του, την οργάνωσηςτων κοινωνιών μαςμέχρι τις ανθρώπινες αξίες.Κι αυτό συμβαίνει επειδή αφορούν το κάθε άτομο ξεχωριστά (ασφάλεια, επιβίωση). Γι αυτό απαιτούν άμεσα λύσεις ανεξάρτητα της κοινωνικής οργάνωσης ή του τρόπου (επαναστατικού, καθολικού ή μη) επίλυσής τους. Της Οικολογικό δηλαδή αίτημα είναι καθολικό, πανανθρώπινο και δεν μπορεί να πατερναλιστεί ή να ποδογηθετηθεί.
β) Τεχνική με χαρακτηριστικό παράδειγμα την Πυρηνική Ενέργεια. Μπορεί μια Οικολογική τεχνική από μόνη της (π.χ. ΑΠΕ) να αλλάξει την κοινωνία και να οδηγήσει σε μια καλύτερη κοινωνία;
γ)Κοινωνία και Οικολογικό κίνημα. Ηοργανωμένη και μη επιδίωξη της αλλαγής των υπαρχουσών κοινωνικών δομών ώστε να υπάρξει πρόοδος της Οικολογικής προβληματικής. Αυτό οδηγεί αναπόφευκτα σε ένα είδους αυτονόμησης και αυτοθέσμισης (από τα κάτω) της κοινωνίας, εφόσον η παρούσα θέσμιση δημιούργησε το πρόβλημα.
δ) Οργάνωση Κοινωνίας και ειδικότερα η Καπιταλιστική. Η σύγχρονη μορφή της εξουσιαστικής πολιτικής οργάνωσης της κοινωνίας βρίσκεται πίσω από το Οικολογικό πρόβλημα. Επομένως μόνο μια αυτόνομη κοινωνία, δηλαδή εκείνη όπου οι πολλοί έχουν την εξουσία στα χέρια τους θα μπορέσει να φέρει εις πέρας την Οικολογική αλλαγή. Όμως θα είναι αυτή μια ελεύθερη ή μια εξίσου αυταρχική και εξουσιαστική κοινωνία ; Διότι υπάρχει κίνδυνος ο αυταρχισμός να εμφανιστεί με τον μανδύα της Οικολογικής επιστήμης και μιας πολιτικής κάστας ειδικών.
καθώς και οι σχέσεις όλων των παραπάνω μεταξύ τους.

 
2. (Περίληψη του Βιβλίου
Οι κεντρικοί άξονες προβληματισμού όπως τις αναπτύσσει ο συγγραφέας στο βιβλίο και οι λύσεις/προσεγγίσεις που προτείνει. Εδώ δεν μπαίνει καμία κριτική αλλά καταγράφεται μια όσο πιστότερη γίνεται και συμπυκνωμένη περιγραφή των βασικών θεμάτων που διαπραγματεύεται το βιβλίο.

Ο Καστοριάδης λέει ότι η Τεχνική δεν έχει τίποτε το υπερ-Ιστορικό αλλά είναι ριζωμένη σε μια ιστορικά διαμορφωμένη θέσμιση της κοινωνίας. Η σημερινή τεχνική δεν έχει αξία ισχυρίζεται ανεξάρτητα της μοντέρνας θέσμισης της κοινωνίας που είναι ο Καπιταλισμός. Ο καπιταλισμός έβαλε την παραγωγική Γνώση και την Τεχνική στο κέντρο της κοινωνικής ζωής. Κεντρική επιδίωξη της οργάνωσης αυτής είναι η απεριόριστη εξάπλωση του ορθολογικού ελέγχου. Μάλιστα η αυταπάτη ότι η Γνώση πίσω από την Τεχνική είναι ουδέτερη και δήθεν εργαλειακή αποτελεί ιδεολογική υποβολή και επιβολή του ίδιου του καπιταλισμού. Κρατάει όμως γερά το σύστημα διότι έχει κερδίσει την αυτόβουλη προσχώρηση των ανθρώπων στην υπάρχουσα κατάσταση. Κι αυτό πρέπει να το ερμηνεύσουμε. Δεν πρόκειται δηλαδή για να επιφανειακή – εξωτερική χειραγώγηση μόνο.
"

Τα θέματα που συζητήθηκαν έθεσαν ουσιαστικά τους βασικούς άξονες πάνω στους οποίους θα κινηθούν και επόμενες συζητήσεις της λέσχης μας, πάλι με αφορμή το ίδιο βιβλίο. Συγκεκριμένα, συζητήθηκαν τα εξής:

Α) Φαίνεται ότι τόσο για τα περιβαντολλογικά προβλήματα όσο και για τις κοινωνικές ανισότητες ευθύνεται ο κυρίαρχος καπιταλισμός. Το περίεργο είναι πως παρά τις θεμελιώδεις του αδυναμίες δεν φαίνεται να υπάρχει σήμερα συγκροτημένη εναλλακτική πρόταση - εξάλλου, αυτή του η ισχύς υφίσταται δεδομένου ότι φαίνεται να ικανοποιεί βασικές ανάγκες των ανθρώπων, με τις οποίες, βεβαίως, έχουν αντικατασταθεί οι φυσιολογικές ανθρώπινες επιθυμίες. Περαιτέρω, η "διαταραχή" του καπιταλισμού φαίνεται να είναι ότι επέβαλε ως κεντρικές για τον άνθρωπο τις "οικονομικές ανάγκες", αντί να είναι αυτές το εργαλείο ικανοποίησης των βασικών.
Συζητήθηκε αρκετά κατά πόσον όλες οι ανθρώπινες ανάγκες είναι φαντασιακά θεσμισμένες, επομένως διαμορφώσιμες και παραγόμενες από τον ίδιο τον καπιταλισμό ή υπάρχει ένα υποσύνολο φυσικών αναγκών. Αφενός υποστηρίχτηκε ότι δεν είναι όλες οι ανάγκες διαμορφώσιμες, αλλά υπάρχουν αντικειμενικές ανάγκες αυτοσυντήρησης (πείνα, δίψα, στέγη, ασφάλεια) εκτός από τις εγωιστικές αλλά εξίσου ανθρώπινες επιδιώξεις (καλοπέραση, ευκολία, κλπ) τις οποίες ο καπιταλισμός όχι μόνον ικανοποιεί (έστω και προσωρινά, αλλά πάντως ευχαριστώντας μας) αλλά και ανατροφοδοτεί μέσω της φαντασιακής θέσμισης με μεγάλη επιτυχία. Εκτός από την σχηματοποίηση αναγκών στη σφαίρα του φαντασιακού φαίνεται ότι ο καπιταλισμός καταφέρνει να πραγματοποιεί αυτά που υπόσχεται. Αφετέρου σημειώθηκε ότι στις φυσικές ανάγκες των ανθρώπων για στέγη, τροφή, ασφάλεια, κίνηση κτλ θα πρέπει να συμπεριλαμβάνουμε και τις προσωπικές [και διαφοροποιημένες σε κάθε άνδρα και γυναίκα] επιθυμίες για δημιουργία, εργασία, αγάπη και συναισθηματική/ψυχική πληρότητα, αίτημα που θέτει η κοινωνική οικολογία.

Β) Μιλήσαμε για το κατά πόσον η τεχνολογία ο λόγος περί της τεχνικής, με πρακτικά λόγια είναι η γνώση, οι μέθοδοι και το σχέδιο για να πετύχουμε ένα αποτέλεσμα, ενώ η εφαρμογή της γίνεται μέσω της τεχνικής. Έγινε έντονη συζήτηση με αφορμή την διατύπωση Καστοριάδη περί ιστορικότητας της τεχνικής, δεδομένου ότι σλυμφωνα με το κείμενο του βιβλίου δηλαδή δεν υπάρχει ουδέτερη τεχνική, αλλά κάθε σύστημα θα αναπτύξει εκείνη την τεχνική που εξυπηρετεί καλύτερα τις επιδιώξεις του - δεν είναι τυχαίο εξάλλου πως το οικολογικό κίνημα ξεκίνησε και εξαπλώθηκε ως κίνημα ενάντιο στην χρήση της ατομικής ενέργειας. Με αφορμή αυτό το παράδειγμα και εκείνο της τεχνολογίας των ΑΠΕ, αναρωτηθήκαμε εάν είναι η τεχνική εκείνη που οδηγεί την ιστορία ή το αντίστροφο ή η μία έννοια τροφοδοτεί την άλλη, ή απλώς η μεταγλώσσα κάθε ιστορικής εποχής αποδίδει σε και εξάγει από την τεχνική τα χαρακτηριστικά εκείνα που προάγουν την ενδυναμώνουν, μια που πανομοιότυπες τεχνικές, ανεξαρτήτως κλίμακας, συναντώνται σε πολύ διαφορετικές κοινωνικά και πολιτικά συστήματα στην ανθρώπινη ιστορία. Προτάθηκε επίσης ότι θα ήταν ακόμα δυνατό ο καπιταλισμός να ενσωματώσει ακόμα και την οικολογία, αν "τον συμφέρει" να υλοποιήσει τις ενεργειακές προτάσεις, για παράδειγμα, που προτείνει η οικολογία, πάντα με κερδοφόρο τρόπο. Εξίσου ενδιαφέρουσα ήταν η συζήτηση περί του αν η επιστήμη, ή η "τεχνοεπιστήμη", αντιστοιχεί σε πραγματικές προόδους του ανθρώπινου πολιτισμού ή αν πολλά από τα επιτεύγματά της ανά τους αιώνες είναι μόνο μια "φούσκα", που όταν σκάσει, βρισκόμαστε πάλι με μια παλιά, καλή, παραδοσιακή τεχνική...

Γ) το ερώτημα "ποιος θα λύσει σήμερα τα σοβαρά προβλήματα της οικολογίας και πως (οι πολίτες οι ίδιοι με επανάσταση, με αυτοοργάνωση ή ο καπιταλισμός)" δεν συζητήθηκε εκτενώς (θα επανέλθουμε άλλωστε τον ερχόμενο μήνα), αναφέρθηκε απλώς ότι είτε στις εσωτερικές "μικροδιορθώσεις" του υφιστάμενου συστήματος είτε στην ανατροπή του ίσως η τεχνική τοποθετηθεί ξανά σε καθοριστικό ρόλο (π.χ. καθαρισμός ποταμών, ΑΠΕ, έξυπνα και μηδενικού ενεργειακού αποτυπώματος κτήρια, αυτοκαθαριζόμενα ρούχα, κλπ)

Δ) Όσον αφορά τις ανισότητες που δημιουργεί ο καπιταλισμός, προτάθηκε να ξεχωρίσουμε την εξουσιαστική διάσταση από την οικολογική. Είναι δυο ξεχωριστά ζητήματα με κοινό πεδίο αναφοράς – ίσως η εξουσιαστικότητα του καπιταλισμού δεν έχει να κάνει τόσο με την συγκεκριμένη μορφή οργάνωσης της παραγωγής αλλά με την ίδια την διαδικασία οργάνωσης και την κλιμάκωσή της. Οι σχέσεις εξουσίας άλλωστε δεν είναι ιδίωμα μόνον του καπιταλισμού και θα πρέπει να εξεταστεί και ιστορικά - και ίσως θα είχε ενδιαφέρον να τις δούμε και σε σχέση με την τεχνική ως κυρίαρχη διάσταση των οργανωμένων κοινωνών.

Ε) Συχνά επανερχόμασταν σε ένα σημείο όπου συμφωνούσαμε όλοι οι παρευρισκόμενοι, δηλαδή στο σημείο κλειδί του "αυτοπεριορισμού" που θεωρεί ουσιώδες ο Καστοριάδης για την ανάπτυξη μιας οικολογικής συνείδησης τόσο ως ηθική στάση ενός ατόμου, στην σφαίρα της πράξης και της φαντασίωσης, όσο και ως συμπεριφορά μιας κοινωνίας.

ΣΤ) Προσπαθήσαμε να δούμε όλα τα παραπάνω έχοντας κατά νου ότι ο Καστοριάδης υιοθετεί μια νεομαρξική οπτική και πρόσβαση στα ζητήματα της ιστορίας, ασκώντας κριτική όμως στον μαρξισμό που δεν επέκρινε ποτέ την ίδια την "ηθική" της τεχνικής που οδηγούσε στις δεδομένες, σε κάθε ιστορικό πλαίσιο, σχέσης παραγωγής και διανομής, ως κατευθυντήρια έννοια.

Για τα πρακτικά, Δημήτρης Τσέλιος, Κατερίνα Χρυσανθοπούλου